چرم آن‌قدر ماده محبوبی است که بسیاری از مردم در سراسر جهان حداقل یک وسیله چرمی خاص دارند. شاید به دلیل همین گستردگی شناخت و تنوع در محصولات چرمی است که قصه مراحل دباغی پوست و تبدیل آن به چرم همیشه جالب و شنیدنی بوده است.
اگر شما هم دوست دارید داستان دباغی چرم را یک‌بار دیگر بشنوید، در ادامه این مطلب همراه ما باشید تا به زبانی ساده به شما بگوییم دباغی پوست چیست؟ چگونه پوست را دباغی کنیم؟ و چقدر زمان لازم است تا یک تکه پوست خام در سفر دباغی چرم تبدیل به این ماده ارزشمند و قیمتی شود؟
البته در هنگام خرید این ماده محبوب باید بدانیم که راه تشخیص چرم طبیعی چیست؛ زیرا امروزه با صنعتی شدن دنیا، محصولات مصنوعی از جمله فوم نیز به عنوان چرم به فروش می‌رسند.
دباغی چیست؟
در پاسخ به سوال دباغی به چه معناست باید بگوییم بهطورکلی به فرآیند تبدیل پوست حیوانات مختلف به چرم، دباغی گفته میشود. دباغی مراحل پیچیده و طاقتفرسایی دارد. این کار بسیار کهن، هنرمندانه و ظریف است.
بسته به این‌که از پوست چه حیوانی برای تولید چرم استفاده میشود؟ نحوه دباغی پوست با مو از چندین روز تا چندین ماه به طول می‌انجامد.
شاید پروسه دباغی چرم طبیعی در طول سالیان و در کشورهای متفاوت تغییراتی کرده باشد. همچنین با ظهور دستگاه‌هایی که برای دباغی استفاده میشود این پروسه کمی ساده‌تر شده است. اما واقعیت آن است که بسیاری از روشهای امروزی در دباغی و چرم‌سازی همان روشهای کهنی است که از چند هزار سال پیش سینه‌به‌سینه و نسل به نسل بین انسان‌ها منتقل شده است.
چگونه دباغی چرم انجام می شود؟
شاید باورتان نشود! اما دباغی چرم نیاز به وسیله خاص و پیچیدهای ندارد. اگر تکنیک چند مرحلهای این کار را بیاموزید، حتی قادر خواهید بود که با کمترین امکانات و بدون نیاز به وسیله خاصی پوست را به چرم تبدیل کنید.
از آنجاییکه چرم از عصر حجر تا کنون همسفر انسان بوده است و از همان ابتدا برای ساخته شدن نیاز به ابزار پیچیده ای نداشته، هم اکنون نیز میتوانید آن را با امکانات کم اما صبر و حوصله زیاد تولید کنید. در واقع این صبر و تجربه است که اصلی‌ترین تجهیزات مورد نیاز برای دباغی کردن پوست به شمار می‌روند.
مراحل دباغی پوست به روش سنتی
همانطور که در مقاله های قبلی رادین چرم اشاره کردیم، دباغی بخشی از مراحل تولید چرم است. آنچه در ادامه می‌خوانید توضیح مراحل دباغی پوست به روش سنتی است. مراحل گفته شده برای دباغی انواع چرم طبیعی از جمله دباغی پوست گاوی، گوسفندی و بزی به روش سنتی انجام می شود. گرچه در میانه راه به معرفی دستگاه‌هایی که برای دباغی کردن پوست استفاده می‌شوند نیز خواهیم پرداخت.
1- پاک سازی اولیه پوست
انتخاب پوست سالم و کمتر آسیب دیده نخستین مرحله در تولید چرم است. پس از آن که پوست‌های منتخب وارد کارخانه دباغی چرم شدند، باید به طور کامل پاک‌سازی یا تیمار شوند.
در این مرحله سم حیوان، گوش‌ها، سر یا هر عضو دیگری که به پوست چسبیده و روی آن باقی‌مانده است با دقت از آن جدا میشود.
برای مشاهده انواع کیف کمری چرمی مردانه به فروشگاه رادین چرم مراجعه کنید.
2- جلوگیری از آغاز فرآیند فساد پوست
پس از آن که دباغ از تمیز شدن کامل پوست اطمینان حاصل کرد، برای آن که فرآیند فساد پوست را هرچه سریع‌تر متوقف کند باید آن را به طور کامل خشک، منجمد، نمک‌سود یا … کند.
این مرحله باید خیلی سریع آغاز شود چرا که فرآیند فساد پوست توسط باکتری‌هایی که روی آن وجود دارند در کمتر از 5 ساعت آغاز خواهد شد.
همانطور که گفته شد چند روش برای این کار وجود دارد:
خشک کردن پوست در آفتاب
این قدیمی‌ترین روشی است که در طول تاریخ در کارخانه‌های دباغی از آن برای جلوگیری از فساد پوست استفاده می‌کرده‌اند. کافی است دباغ، پوست‌ها را زیر نور خورشید پهن کند تا به‌تدریج آفتاب کار خود را کرده و پوست خشک شود.
خشک‌کردن پوست در زیر نور آفتاب چند عیب مختلف دارد. اول آن که انجام این کار فقط در مناطقی امکان‌پذیر است که آفتاب به شدت داغ و هوا بدون رطوبت باشد. عیب دیگر این روش آن است که اگر پوست در مجاورت با نور خورشید به شدت خشک شود یا در اثر کمبود نور، خوب و کامل خشک نشود به‌هرحال کیفیت خوبی نخواهد داشت. این یک امر بدیهی است که خشک شدن طبیعی پوست آن را در معرض عوامل محیطی زیادی قرار می‌دهد که این عوامل می‌توانند کیفیت نهایی چرم را تحت تأثیر قرار دهند.
انجماد سریع پوست
این روش از زمانی به کار گرفته میشود که صنعت دباغی به سمت بیشتر ماشینی شدن پیش رفت. روش منجمد کردن پوست گرچه پروسه فساد آن را سریع متوقف می‌کند، اما به دلیل تجمع مولکول‌های آب در لایه‌های پوست بازهم می‌تواند به بافت آن آسیب وارد کند. ضمن آن که تا پوست منجمد به مرحله دباغی چرم برسد باید در حالت انجماد کامل باقی بماند که این کار بسیار هزینه‌بر است.
نمک زنی / نمک‌سود / نمک خشک
در این روش پوست به طور کامل به نمک آغشته شده سپس آویزان میشود تا به طور کامل خشک شود. نمک به کمک هوایی که در اطراف پوست در جریان است آب سطحی و میان بافتی پوست را از آن بیرون می‌کشد. پوستی که با نمک خشک میشود به شدت مستحکم بوده و در برابر رطوبت به شدت مقاوم است.
حمام نمکی
در این روش پوست را در یک محلول نمکی بسیار غلیظ می‌خوابانند. در میان تمام روشهای نام‌برده شده، حمام نمکی از سایر روش‌ها محبوبیت بیشتری دارد و بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. چرا که در این روش علاوه بر توقف رشد باکتری‌ها روی پوست، پروسه دباغی چرم با سرعت و سهولت بیشتری انجام میشود. چون در طی مراحل دباغی کردن پوست، باید آن را بارها و بارها خیساند تا آماده شود.
خشک‌کن کنترل شده
در دباغی صنعتی فرصتی برای خشک‌کردن پوست‌ها در آفتاب یا نمک سود کردن و استراحت دادن به آنها وجود ندارد؛ بنابراین این کار توسط دستگاهی انجام میشود که به آن خشک‌کن صنعتی گفته میشود. پوستی که با خشک‌کن صنعتی خشک شود در نهایت بسیار مرغوب و اغلب بدون ایراد است. البته تهیه چنین دستگاهی که بتواند پوست را به طور کامل و در سریع‌ترین زمان ممکن خشک کند بسیار هزینه‌بر است.
تا اینجای کار متوجه شدیم انوع کمربند که هر روزه از آن استفاده می کنیم طی چه مراحل دشواری تولید می شوند. البته این مراحل هنوز به اتمام نرسیده است.
3- خیساندن و شستن پوست
پوستی که به طور کامل و زیر نور آفتاب خشک یا نمک سود شده یا ساعت‌ها در حمام آب و نمک شنا کرده باشد اصلاً قابل استفاده نیست و هیچ‌گونه انعطافی ندارد. به همین دلیل پوست باید یک‌بار دیگر در آب فراوان و به مدت طولانی خیسانده شود. البته در این مرحله به دلیل آن که تمام باکتری‌های فرسوده کننده آن از بین رفته‌اند، هیچ آسیب یا فسادی در پوست رخ نخواهد داد. البته برای اطمینان از این موضوع در این مرحله به حمام آبی که پوست‌ها در آن قرار دارند یک محلول شیمیایی خاص نیز زده میشود.
در قدیم پوست‌های خیسانده شده در آب توسط کارگران دباغی در حوض لگدمال می‌شدند تا آب به طور کامل به خورد پوست برود. اکنون پوست‌ها در محفظه‌های چرخان بسیار بزرگی قرار داده می‌شوند تا سرعت کار دباغی چرم بالاتر برود.
خیساندن دوباره پوست در آب کمک می‌کند آنچه از مو، پوست یا سایر قسمت‌های بدن حیوان روی چرم باقی مانده است به‌راحتی در آب حل و از آن جدا شود. ضمن آن که آب به‌تدریج به بافت پوست نفوذ کرده و آن را انعطاف‌پذیرتر می‌کند.
4- لش زنی یا لش زدایی پوست
حالا پس از خیساندن و کوباندن پوست نوبت به آن می‌رسد که آنچه از بدن حیوان به پوست باقی مانده است به طور کامل از آن جدا شود. در این مرحله یک لایه اپیدرم و ریشه‌های مو به طور کامل از پوست جدا می‌شوند.
5- آهک زنی
پس از لش زنی یا لش زدایی نوبت به یکی از مراحل دباغی پوست با مو می‌رسد تا مواد آلی باقی مانده روی پوست به طور کامل از بین بروند. این مواد اضافی ریشه‌های عمیق باقی مانده مو و چربی‌های اضافه و نامطلوب و پروتئین‌های محلول در پوست هستند.در این مرحله برای جدا کردن پوست و پشم از آهک استفاده می کنند. برای اینکار پوست را در محلول آهک یا آرد جو فرو می کنند. اینکار به لطیف شدن و نرم شدن پوست کمک می کند و باعث کنده شدن راحت تر مو از روی پوست می شود.
آهک به دلیل قلیایی بودن اضافات پوست را می‌ساید؛ بنابراین پوست از هرگونه ماده اضافه و مزاحمی که کیفیت نهایی چرم را تحت تأثیر قرار دهد پاک می‌کند؛ به این ترتیب پوست دباغی شده را نرم می کنیم.
6- آغشته سازی پوست با مواد گیاهی
دباغی گیاهی اولین و قدیمی ترین روش برای دباغی چرم است که در آن از گیاهانی که ماده‌ای به نام تانن در آنها وجود داشته باشد، استفاده میشود.
وقتی پوست خام است، تانن به کلاژن روی آن متصل شده و سطح آن را می‌پوشاند تا کمتر در معرض رشد باکتری‌ها قرار گیرد.
در این مرحله پوست‌ها در چاله‌های بسیار بزرگ یا محفظه‌های چرخانی قرار داده شده و به تانن آمیخته می‌شوند. این مرحله چندین روزبه طول می‌انجامد. چرا که دباغان باید مطمئن شوند تمام قسمت‌های پوست به تانن آغشته شده است.
جالب است بدانید که آمیخته شدن تانن با پوست منجر به رنگ گرفتن آن میشود. برخی از پوست‌ها پس از این مرحله به رنگ زرد، قهوه‌ای یا قرمز خاصی درمی‌آیند که چون این رنگ‌ها طبیعی است بسیار دیدنی و جذاب است.
پوستی که با ماده گیاهی دباغی شود بسیار نرم بوده اما استحکام خیلی زیادی دارد.
7- آغشته سازی پوست با مواد شیمیایی
کروم ماده‌ای است که از سال 1858 میلادی وارد صنعت دباغی شده است. خاصیت کروم این است که جنس چرم را نرم و بسیار نازک می‌کند. کروم نیز به کلاژن موجود در پوست خام متصل میشود و حتی فضای پروتئین‌های موجود در پوست را افزایش می‌دهد. به همین دلیل پوست دباغی شده با کروم قابلیت کشسانی بیشتری دارد.
8- خشک‌کردن دوباره چرم
حالا دیگر می‌توان به ماده به جا مانده از مراحل بالا به‌جای پوست، چرم گفت. چرم در این مرحله رطوبت بسیار زیادی دارد و باید دوباره آن را خشک کرد.
در روش دباغی چرم طبیعی به شیوه سنتی در این مرحله چرم‌ها را از جایی آویزان می‌کنند تا مقابل آفتاب و باد قرار گرفته و خشک شوند. اما در شیوه صنعتی، چرم از لای غلتک عبور داده میشود تا آب موجود در آن به طور کامل از بین برود. همچنین می‌توان چرم را در خلأ نگه داشت یا آن را روی صفحات فولادی گرم پهن کرد تا به تدریج خشک شود.
9- برش دادن و چند لایه کردن چرم
حالا چرم خشک شده آماده است که به چندین لایه برش داده شود. هر لایه با توجه به نزدیکی به سطح یا زیر چرم مناسب یک کار است. مثلاً چرمی که برای دوخت دستکش از آن استفاده میشود از لایه‌های نازک‌تر و چرم‌های ضخیم‌تر برای چکمه، کیف یا مصارف صنعتی انتخاب می‌شوند.
10- رنگرزی چرم
رنگرزی یا رنگ‌آمیزی چرم به رنگ دلخواه پس از برش دادن و لایه لایه کردن آن انجام میشود. اما باید ابتدا چرم را با ماده خاصی به رنگ سفید در آورد، سپس در حوضچه‌های رنگ، آن را رنگ‌آمیزی و سپس خشک کرد.
چرم هایی که در رنگ های مختلف تولید شده و برای خرید کوله پشتی چرم یا سایر محصولات چرم به آنها مراجعه می کنید به همین طریق رنگرزی می شود.
تا به اینجای مقاله گفتیم چگونه پوست را دباغی کنیم حالا این سوال پیش می آید که چگونه پوشت دباغی شده را نرم کنیم؟ برای اینکار باید از مرحله ی چربی زنی استفاده کنیم.
11- چربی زنی چرم
چرم رنگ شده خشک و سفت است؛ بنابراین نیاز است که پوست دباغی شده را نرم کنیم برای اینکار آن را به چربی خاصی آغشته کرد تا انعطاف کافی برای برش زدن و دوخته شدن را داشته باشد. این چربی خاص از روغن‌های معدنی، چربی‌های طبیعی، چربی‌های مصنوعی و چند ماده دیگر تهیه میشود. در این مرحله چرم آن‌قدر زیباست که گویی پوست حیوانی است که دوباره زنده شده باشد.
پس از چربی زنی چرم، دوباره به آن فرصت می‌دهند تا خشک شود. در روش دباغی پوست به روش سنتی چرم چرب شده در مقابل آفتاب قرار می‌گیرد و در روش صنعتی چرم در خلأ یا محفظه‌های گرم خشک میشود تا چربی نیز به خورد چرم برود.
12- چوب زنی چرم
قبل از دسته‌بندی چرم و ارسال آن برای دوخت، برای این‌که بافت چرم یک‌بار دیگر نرم و منعطف شود آن را با چوب می‌کوبند. این کار در کارخانه‌های صنعتی با ماشینآلات مخصوص و در دباغ خانه‌های سنتی با دست انجام میشود.
حالا ورق‌های چرم مرغوب سفر طولانی خود را از دباغی کردن پوست تا تبدیل‌شدن به چرم به پایان رسانده‌اند. چرم‌ها با رنگ‌های چشم نواز و دسته‌بندی‌های گوناگون برای مصارف مختلف به تولیدی کیف چرم، چرم‌دوزی‌ها یا کارخانه‌ها فرستاده می‌شوند تا تبدیل به کیف چرمی، کفش، کمربند چرم یا روکش ماشین شوند.
صنعت دباغی در ایران و در تمام جهان قدمتی دیرینه، به دیرینگی عمر انسان دارد. مراحل تولید چرم از پوست بسیار سخت و طاقت فرساست. شاید برای همین سختی کار دباغی و چرم سازی است که یک محصول چرمی، هر چه که باشد، بسیار ارزشمند و گران قیمت است.
تفاوت دباغی پوست به روش سنتی با صنعتی در چیست؟
هرچه زمان پیش‌تر رفت، ارزش‌های چرم طبیعی بیشتر پدیدار شد و مصارف این محصول در صنایع گوناگون گسترده‌تر شد که در نهایت نیاز جامعه به آن نیز افزایش پیدا کرد.
سالهاست که چرم دیگر یک جنس صرفاً پوشیدنی نیست و در صنایع مختلفی همچون کشتیسازی، هواپیماسازی، ماشینسازی و بسیاری از تولیدات صنعتی دیگر کاربرد دارد. شاید به همین دلیل بود که دباغان که تا پیش از بزرگ شدن بازار چرم تنها به روشهای سنتی دباغی تکیه داشتند، تمایل زیادی به صنعتیتر کردن این حرفه پیدا کردند تا به مدد ورود ماشینآلات جدید به صنعت دباغی، سرعت و حجم تولید این محصول را افزایش دهند.
به طور مثال اکنون چرمی که با مواد گیاهی خاصی مانند عصاره درختان بلوط، فندق، کائوچو یا سماق آن را دباغی کرده باشند کمتر در بازار وجود دارد. حالا در دباغی صنعتی برای مرحله خیساندن اولیه یا لش زنی، پوست را به مواد شیمیایی خاصی مانند کروم آغشته می‌کنند تا پروسه جدا سازی بقایای مو و گوشت باقی مانده به پوست با سرعت و سهولت بیشتری انجام شود.
در این مرحله است که انواع چرم به وجود می آیند. چرم الگانت نیز یکی از انواع چرم است که در این مرحله تمایز می یابد.
همچنین در دباغی پوست به روش سنتی در مراحل مختلف مقابل آفتاب قرار می‌گیرد تا خشک شود. اما در دباغی صنعتی دستگاه‌هایی که برای دباغی استفاده می‌شوند پوست را در خلأ حرارت می‌دهند تا به‌سرعت آب میان بافتی آن از بین برود و زودتر بتوان آن را به مرحله بعدی آماده‌سازی چرم برد.
البته دباغی صنعتی معضلاتی هم دارد. به طور مثال برای این کار به آب زیادی نیاز است. ضمن آن که آبی که به مواد شیمیایی مخصوص دباغی آلوده میشود باید پیش از بازگشت به چرخه مصرف، تصفیه شود. کاری که به شدت هزینه‌بر است. همچنین به دلیل همین حجم بالای آلودگی آبی که از دباغی صنعتی حاصل میشود، سازمان محیط زیست همواره با تأسیس کارخانه‌های دباغی صنعتی بیشتر به ویژه در نزدیکی شهرهای بزرگ به شدت مخالف بوده است.
به هر حال نیاز به چرم طبیعی یک نیاز همیشگی است که گستره آن هر روز بزرگ‌تر میشود. از این رو نه می‌توان به دباغی سنتی چرم اکتفا کرد، نه می‌توان چشم را روی مشکلات حاصل از دباغی صنعتی بست.
صنعت دباغی در ایران و در تمام جهان قدمتی دیرینه، به دیرینگی عمر انسان دارد. مراحل تولید چرم از پوست بسیار سخت و طاقت فرساست. شاید برای همین سختی کار دباغی و چرم سازی است که یک محصول چرمی، هر چه که باشد، بسیار ارزشمند و گران قیمت است؛ بنابراین بهتر است از روش های مراقبت از چرم طبیعی اطلاع داشته باشید. یکی از مهم ترین نکاتی که در مورد نگهداری از چرم باید بدانید شستن چرم می باشد که در مقاله ای جداگانه به طور کامل بررسی شده است.